EDİMSEL KOŞULLANMA
Skinner
Operant (edimsel) şartlanma organizmanın göstermiş olduğu bir davranışın pekiştirilerek tekrar gösterilme ihtimalinin artırılmasıdır. Örneğin çekingen bir öğrenci arkadaşlarına "merhaba" demiş, arkadaşları da karşılık olarak ona "merhaba" diyerek mutlu olmasını sağlamıştır. Daha sonra öğrenci her gördüğü arkadaşına "merhaba" demeyi devam ettirmiştir. Edimsel koşullanmada pekiştirilen davranışlar devam ettirilirken, pekiştirilmeyen davranışlar devam ettirilmez. Skinner önemli ve etkili bir öğrenme psikologudur. Programlı öğretimin kurucusu olarak bilinir. Davranışın arkasından olumlu uyarıcı verilerek(pekiştirme) yapılan koşullanmaya edimsel koşullanma denir. Bir davranış aşamalara bölünerek, her aşama pekiştirilerek kademeli yaklaşma (biçimlendirme, şekil verme ya da zincirleme) yoluyla öğretilir.
Skinner'e göre davranışlar tepkisel davranış ve edimsel davranış olmak üzere iki türlüdür. Tepkisel davranışlar; organizmada zaten varolan ve bir uyarıcı tarafından ortaya çıkarılan davranışlardır. Bu davranışlar refleksif davranışlardır. Potansiyel olarak organizmada bulunurlar. Örneğin; ağza alınan bir yiyecek tükürük salgısını uyarır. Bu uyandırma organizmanın kalıtsal yapısıyla ilgilidir. Daha sonra yiyeceğin görünümü ve kokusu tükürük salgısını uyandırır. Edimsel davranışlar ise bilinen ve gözlemlenen herhangi bir uyaran olmadan ortaya çıkan davranışlardır. Diğer bir ifade organizma tarafından ortaya konulan ve sonuçları kontrol edilen davranışlardır. Örneğin; sevdiğimiz bir arkadaşımızı telefon ile aradığımızda sonuç hoşumuza giderse aramaya devam ederiz. Tepkisel davranışa neden olan uyarıcı her zaman bilinmektedir. Davranışlara neden olan koşulsuz uyarıcıdır ve karşılığında koşulsuz tepki verilir. Edimsel davranışa neden olan uyarıcı ise çok belirgin değildir. Yani edimsel davranış bilinen bir uyarıcı tarafından oluşmaz. Organizma tarafından ortaya konulur.
Klasik (tepkisel) koşullanmada organizma pas duruma kabul edilir. Organizma çevrede sunulan uyarıcıya tepki vermek suretiyle etkinlikte bulunur. Olaylar organizmanın insiyatifi dışında gelişir. Organizma uyarıcıya tepkide bulunmayı öğrenir. Edimsel koşullanma ise davranışa neden olan uyarıcıdan çok, isteyerek (iradeli) ortaya çıkan davranışlarla ilgilenilmiştir. Operant şartlanmanın temelinde ise organizmanın aktivitesi vardır.
Skinner, Pavlov'un klasik koşullanmayı açıklamada kullandığı ilkeleri kabul etmiş; fakat bu ilkelerin yalnızca duygusal ve psikolojik öğrenmelerde geçerli olduğunu açıklamıştır. Davranışların çok azı klasik (tepkisel) koşullanma ile edinilir.
Skinner klasik koşullanmadaki tepkisel davranışın tersine edimsel davranışın oluşumu üzerinde durmuştur. Klasik koşullanma daha çok otonom sinir sisteminin denetimi altında bulunan davranışların, edimsel koşullanma ise merkezi sinir sisteminin denetiminde bulunan davranışların nasıl öğrenildiğini açıklar. Edimsel koşullanma, bireyin davranışlarını pekiştireç elde etmek için yaptığı bilinçli tepkilere göre açıklar. Bir davranışın sonucu doyumla sonuçlanırsa tekrar edilir. Edimsel koşullanma sürecinde pekiştireç davranışın sonucunda ortaya çıkar. Örneğin; ders çalışan ve yüksek not alan birey, ders çalışma davranışına devam eder. Gittiği bir restaurantta lezzetli yemek yiyen birey, aynı restaurantta yemek yeme alışkanlığını kazanır. Yaptığı ödevin sonucundan memnun olan birey, ödev yapma davranışına devam eder. Edimsel koşullanmada davranışın sonucu ve doğurduğu etki öğrenmede önemlidir (belirleyicidir). Edimsel koşullanmanın en önemli özelliği davranışın sonuçları tarafından kontrol edilmesidir. Organizma ödüle götüren ya da cezadan koruyan tepkiyi öğrenir ve bu pekiştirme işlemi ile kuvvetlenir. Birey pekiştireç almak için istemli tepkilerde bulunur. Birey pekiştireç alma sürecini denetimi altında tutar. Buna göre bilinçli eylemlerde bulunur.
Klasik şartlanmada pekiştirme bireyin yaptığından bağımsız olarak koşullu uyarıcının verilmesinden hemen sonra (koşulsuz uyaran-birincil pekiştireç verilerek) yapılır. Yani pekiştirme gösterilen tepkiden bağımsızdır. Operant (edimsel) şartlanmada ise pekiştirme yapılan tepkiye bağımlıdır. Birey yalnızca doğru tepkiyi gösterirse pekiştirilmektedir.
Bir davranış pekiştirilmez ise söner. Edimsel koşullanmaya göre pekiştirilmeyen davranışlarda sönme görülür. Edimsel koşullanma ilkelerine göre istenilen bir davranışın devamı pekiştirilerek sağlanır, istenmeyen bir davranış ise pekiştirilmeyerek (yani ilgilenmeyerek = görmeden gelinerek = karşılık vermeyerek) söndürülür.
İlk defa tesadüfen yapılan davranışın sonuca götürmesinden dolayı aynı davranışın bu defa bilinçli ve amaçlı olarak yapılması süreci edimsel (operant) koşullanmadır. Edimsel koşullanma sürecinde bireyin içerisinde yaşadığı çevreyi değiştirme çabaları görülür.
DERLEYEN... (EDİTÖR)
İletişim:
[email protected]